ТАЙГАД АЯЛСАН ТЭМДЭГЛЭЛ –цуврал 8

 ТАЙГАД ТӨРСӨН БҮТЭЭЛҮҮД

Бид Улаан-Уул сумын Баянгийн хярд өвөлжиж байгаа айлд түрхэн саатаад цааш давхилаа. Хоёр хоног үзэсгэлэнт газруудаар хамтдаа явж үүх түүх хуучилсан  нутгийн сайхан  хүмүүс Улаан сумын хилийн зааг дээрээс биднийг  үдэж өгөв.  Монгол орныхоо хоймор нутгийн үзэсгэлэнт байгаль Дархадын Цэнхэр Хотгороор хөндлөн гулд давхиад, цаашаа   Цаатан овогийнхон амьдардаг  Тайгын уулсаар, Тэнгис Шишгэдийн бэлчирээр явахаар аялал маань үргэлжлэв. Дархадын цэнхэр хотгорт дуулж сонссноо бүгдийг буулгаж үлдээе гэвэл найман цуврал тэмдэглэл  байтугай бараг бэсрэгхэн ном ч бүтээчихээр их олзыг өврийн дэвтэртээ буулгаж авчээ. Билэг цэцэн дархад зоны дунд  ирээд  бүтээл туурвиж  Монгол түмнийхээ оюуны өв санд  шигтгээ нэмж  алдраа мөнхөлсөн уран бүтээлчдийн тухай дуулснаа бас  хүргэмээр санагдчихав.

Төрийн шагналт, МУСГЗ, АУЗ, Яруу найрагч Б.Лхагвасүрэн энэ нутагт томилолтоор ажиллаж, урлагийн бригадын тоглолт хийгээд явж байж л дээ. Социализмын үед чинь манай урлаг соёлынхон хавар, намар урлагийн бригадаар явж  сум, багаар орж  зарим үед малчны хотонд ч    очиж тоглолт хийдэг байв. Ингэж л хүн ардаа урлагаар дамжуулж соён гэгээрүүлэх, соёлын үрийг түгээхэд төр засгийн зүгээс анхаарч, хүн л амьдарч байгаа бол хүрч очихыг зарлигддаг байж. Дархадын цэнхэр хотгорт  урлагийн бригадаар тоглолт хийгээд буцаж явтал  манан татаж, бороо асгарчээ. Авьяаслаг найрагч дэвтэр, үзгээ шүүрч аваад “Үүлэн цэнхэр хангай “ шүлгээ тэрлэсэн түүхтэй  юм байна. 

Нас залуу, цус шингэн,  идэрхэн байхдаа яруу найрагч   П.Бадарч (МУСГЗ, Ардын уран зохиолч ) бас л  урлагийн бригадаар  энэ нутагт явж байхдаа  нэг сайхан бүтээлээ туурвижээ. Улаан –Уул сумын буудалд буухад  үйлчлэгчийн нэрийг Хүүжий, бас оройн бүжигт ороод урьж бүжиглэсэн бүсгүй нь Дүүжий. Зэргэлдээх сум Ринчинлхүмбэ суманд очоод буудаллахад бас Хүүхэнжий хэмээх бүсгүй үйлчлэв. Ингээд найрагч Дархадын цэнхэр хотгор дууны үгийг бичжээ. Энэ дууг зарим хүмүүс ардын дуу мэт андуурах нь бий.

Би  Төв аймгийн Зуунмод суманд  болсон “Болор цом-32" яруу найргийн наадмыг тодхон санадаг юм. Яагаад гэвэл нутгийн маань яруу найрагч залуу тэргүүн байрыг эзэлж, түүний бичсэн шүлэг  найрагт дурлагсдын дунд шуугиан дэгдээсэн болохоор яахан мартах билээ. “Хадагтай мод”  шүлгээрээ найрагчдын тэргүүн наадмаас  шагнал хүртсэн яруу найрагч Б.Мягмаржав  нэгэн ярилцлагадаа “Хадагтай мод” бол яах вэ дээ. Монголчуудын шашны зан үйл байгальдаа хэтэрхий харгис хандаж байгаа тухай бичсэн юм. Би бас муугүй фэйсбүүкчин. Нэг удаа манай нутгийн хүн өөрийн фэйсбүүк хуудсандаа хадганд боогдсон модны зургийг оруулсан байсан. Хүмүүс өөрсдийгөө л аугаа гэж бодох юм. Гэтэл хурьцаж амьдрах, ханилан амьдрах өгөгдлийг байгаль зөвхөн хүнд бус амьтан, ургамалд ч заяачихсан байсан шүү дээ. Тэгтэл 13-тайдаа хэвлийгээрээ татаж бүслүүлсэн хадагтай мод 23-тай амаржих гэж байгаа эх шиг болсон үед нь хэрхэн тарчлаан зовоож байгааг зүрх сэтгэлээрээ би мэдэрсэн юм” ярьж байсан удаатай. Найрагч агсанд ийм шүлэг тэрлэх   сэдлийг төрүүлсэн хүнтэй нь Улаан-Уул суманд таарсандаа миний хувьд ихэд олзуурхав. М.Батцогт гуай мөргөлч, аялагчдын залбирч модонд уяж орхисон хадаг байгаль эхэд ямар их уршиг тарьж байгаад харамсч буйгаа илэрхийлэхийн зэрэгцээ мод цэвэрлэх ажлыг эхлүүлжээ. Тэрхүү  ширэлдсэн хадагнуудыг модноос салган  шатааж, хүмүүст моддыг хадгаар бүү боомилооч хэмээн зургийг нь фэйсбүүктээ оруулжээ. Түүний постыг харсан эртний найрагч анд нь шүлэг бичиж Болор цом гардаж авчээ. Энэ хоёр хүн андын барилдлагатай төдийгүй төрмөл авьяастай найрагч хэмээгддэг  Б.Мягмаржавын   бараг бүх шүлгийг  цээжээрээ уншдаг юм билээ. Найзыгаа  дэндүү эрт бурхны оронд заларсанд, дархад зон олон авьяаслаг найрагч хүүгээ алдсанд, нутгийн  уул, ус нь байгалийн сайхныг харан биширч, магтан дуулж бүтээлээ туурвидаг авьяастнаа хальсанд харуусан буй хэмээлээ.  

“Хатагтай мод”  шүлгийг  тогтон байж нэг уншихад эрхгүй танд нэгийг бодогдуулна.

Арваан жилийн тэртээ энгийн шороо явсан юм

Арц ногоон хөвчийнхөө хэнзхэн мөчир байсан юмаа

Үрийн заяа гуйсан нэгэн мөргөлчин хүрч ирээд

Үндэс мөчирт минь хадаг уяад одсон юм

Зам зуур холхих холхигсод хадаг яндар уясаар

Замаг болтолоо навсайж даавуу шаавуунд дарагдлаа

Бэлхүүсэнд зангидсан цэнхэр самбай

Битүү унжлагад нүднээс далдарлаа

Замын хажууд сүглийх хадагтай модны

Замбуулинд  үрээ залж бүл нэмэх охин биеийн гоо бэлхүүс

Өсөх тусам оломдож татсан хадаг яндар улам чанагарна.

23 тай бүсгүй төрөх гэж дуншина

13 -д нь чангалсан бүс нь тайлагдахгүй

Нахиагаа дэлгэх гээд залуу модхон насан туршдаа энэлэн шанална

Газар зүрхнээс шахсан цус нь судсаа хагалж

Галбир төгс бие нь усан хаванд баригджээ

Гүйсэн нулимс нь цувсаар

Давирхай болон зунгаарч

Ургах үгүйн хооронд үхсэн амьдын завсарт

Алтан заадас салгаж  амаржина гэмээнэ

 Ардын хүндлэл хадаг  өрцөн дор нь чивчрээстэй

Тэвчээр алдарсан залуу модхон

Тэнгэр намайг ниргээсэй хэмээн мөчрөөрөө сарвайна

Ой ухаант хүмүүний авралын шүтээн хадагтай

Ойн их хөвчийнхөө   захад

Чөмгөөрөө буудуулсан чоно шиг дэгэнцэнэ.

Чөдөртэй мордсон морь шиг догонцоно

Самбай шигдсэн хадагтай мод

Саран дуултал орь дуу тавина

Дүлий оргисон өнөөх мөргөлчид

Дүүжлүүрийн олс мэт хадгаа зангидсаар

Луун хээтэй шидмэс монгол модыг минь боомилж,

Лус савдаг хилэгнэсээр өөд нар харуулсангүй.

Замын хажууд сүглийх хадаг уясан мод

Замбуулинд үрээ залж бүл нэмэх хадагтай мод.

Ийнхүү нутгийн хүмүүсийн хуучилсан дуу, шүлгийн түүхийг эргэн санаж, тархиныхаа  борхон нугалаас бүрт гээж орхихгүй хэмээн зурагласаар явтал Цагаан нуур сумын бараа харагдав.

Ийнхүү дархад зоны нутагладаг нутгаас цаатангуудын амьдардаг тайгын уулсруу дөхөх тэрхэн  агшинд  Дархадын  хотгорт зочилсон болгон амны уншлага мэт магтан дуулдаг найман шат мөрийг  дэлгэн барьж  хурайлая.  

Сүж буурал хорвоогийн нар туссан зулай

Туж цэнхэр тайгын онгон догшин савдаг

Дуундаа  жаргалтай дэлхийн цэгийн төдий хотгор

Дархад  зон олны төрж өссөн өлгий

Хан тэнгэрт цойлсон Дэлгэр хан оргилтой

Хөвч талдаа налайсан  эрдийн зургаан сүрэгтэй

Даяар монголын хязгаар Үлгэрийн орон гэмээр

Дархадын цэнхэр хотгорынхоо  үзэсгэлэнд  сөгдөн мөргөмүй.

Үргэлжлэл бий.

Тэмдэглэл хөтөлсөн Допа